Kraków, którego nie ma: Klasztor św. Ducha

Zobacz też: Kraków, którego już nie ma: Willa Różnowskich

Klasztor św. Ducha w Krakowie zbudowany został dla duchaków, zakonników św. Augustyna de Saxia, którzy do Polski przybyli z Francji, w pierwszych latach XIII w. W 1220 r. biskup krakowski Iwo Odrowąż osadził ich na podkrakowskim Prądniku tworząc tam szpital, ale już w 1244 r. biskup krakowski Prandota przeniósł ich bliżej ówczesnego ośrodka miejskiego (położony na Prądniku szpital był zbyt oddalony od miasta) i osadził ich przy parafialnym, istniejącym do dzisiaj, kościele Św. Krzyża.

Budowa w ramach tak szeroko zakrojonej fundacji kościoła drewnianego wzbudziła wątpliwości Klemensa Bąkowskiego, który przypuszczał, że to wzniesiony w XIII w., a istniejący do dzisiaj murowany kościół Św. Krzyża był efektem osadzenia tutaj szpitalników. Mieliby oni użyć istniejącego już wcześniej skromnego, drewnianego kościoła Św. Krzyża jako zakonnego i nadać mu wezwanie Św. Ducha, a wznieść nowy, murowany, okazalszy, dla celów parafialnych i przenieść na niego wezwanie Św. Krzyża. W takiej sytuacji metryka kościoła Św. Ducha mogłaby sięgać dalej niż roku 1244 (choć pod innym wezwaniem), ale późniejsi badacze nie powtarzali tej hipotezy.

Do parafialnego kościoła św. Ducha należały podkrakowskie wsie: Krowodrza, od II połowy XIII w. Zielonki, od końca XIV w. Wola Duchacka, a od XV w. Kurdwanów, młyny na Prądniku. Parafia trzymywała dochody z żup krakowskich oraz kamienic. Na początku znajdował się poza obrębem miasta, nawet po lokacji w 1257 roku. W obrębie murów miejskich znalazł się pod koniec XIII w., w ramach powiększenia zasięgu miasta lokacyjnego za czasów Leszka Czarnego lub Wacława II. Przy parafii funkcjonował szpital dla kobiet i ubogich studentów, klasztor duchaków, a także szkoła.

Plac św. Ducha. Nieistniejący kościół św. Ducha. Po prawej widoczny fragment budowanego teatru__(1892 r.)

Miasto przejmuje teren

Drewniane zabudowania stopniowo zastępowano murowanymi (przynajmniej od XV w.), ale w 1528 r. cały kompleks zniszczył pożar. Po odbudowie w XVI w. szpital Św. Ducha mógł pomieścić kilkaset osób - ok. 280 chorych i ubogich oraz ok. 80 dzieci, był największą tego typu instytucją w Krakowie. W wieku XVII w. stopniowo niszczał, ale dzięki zapisowi biskupa krakowskiego Andrzeja Trzebickiego z 1679 r. został odnowiony, a nawet poszerzony w kierunku dzisiejszej ul. Szpitalnej (wybudowano nowe skrzydło zabudowań).

Odbudowę przeprowadziła gmina miejska, a w zamian za tę pomoc, zawarła umowę z zakonnikami, w myśl której przejmowała też zarząd nad kościołem, którzy mieli sprawować dwaj prowizorzy wybierani co roku. Tak miał zakończyć się spór między zakonem a miastem, dotyczący m.in. gruntów, nazywanych Błoniem. Znajdowały się one zaraz za Kleparzem, pomiędzy Biskupiem i Pędzichowem, przy północnej części obecnej ul. Długiej. Duchacy otrzymali je jeszcze w 1220 r. od biskupa Iwona Odrowąża.

Krakowianie mówią nie

Te tereny rolne zaczęły być przez zakonników stopniowo kolonizowane: w 1551 r. duchacy utworzyli na Błoniu jurydykę duchowną, która zaczęła się intensywnie rozwijać. Spotkało się to z wielkim sprzeciwem mieszkańców, sąsiadującego z Błoniem miasta Kleparza, obawiających się konkurencji. Oskarżyli oni w 1577 r. zakonników m.in. o to, że tolerują złodziejstwo i nierząd, które stąd plenią się po okolicy.

Kościół w aktach po wizytach biskupa Lipskiego w 1739r i biskupa Załuskiego w 1748 t. wspominany jest jako kryty dachówką i zwieńczony drewnianą sygnaturką. Po północnej jego stronie znajdowała się kaplica z wejściem do krypty z grobami zakonników. Do kościoła od jednej strony (w stronę ul. Św. Krzyża) przylegał klasztor połączony z nim korytarzykiem, a od drugiej szpital (w stronę ul. Szpitalnej), połączony z kościołem łukiem arkadowym (aby chorzy mogli uczestniczyć w liturgii). Przy kościele istniał cmentarz, przynajmniej w części przeznaczony dla podrzutków.

W 1827 senat Rzeczypospolitej Krakowskiej ostatecznie stał się własnością gminy. W tym okresie ponownie zaczął funkcjonować tu szpital miejski, jednak ostatecznie zaprzestano używania kompleksu w celach szpitalnych w 1879 r. (szpital przeniesiono na Wesołą). W budynkach poduchackich znalazły miejsce areszt miejski, szkoła ludowa, różne gminne składy, a także mieszkania; obszerne piwnice były wynajmowane na składy handlowe. Sam kościół został podzielony na dwie kondygnacje i podzielony ścianami działowymi na mieszkania i biura.

Kościół Św. Ducha po wyburzeniu szpitala, w tle wieża kościoła Św. Krzyża, 1892 (Zdjęcie wykonane przez Zakład Fotograficzny Ignacego Kriegera)

Jan Matejko się obraża

W drugiej połowie XIX w. zagładę kompleksowi Św. Ducha przyniosły planu budowy nowego teatru miejskiego, dzisiejszego Teatru im. J. Słowackiego. w 1881 r. rada miejska Krakowa podjęła uchwałę o budowie teatru. Jego lokalizacja nie była jeszcze wówczas przesądzona, ale Walery Rzewuski już wtedy opowiadał się za miejscem, na którym wówczas stały jeszcze budynki klasztoru i szpitala poduchackiego, mocno zniszczone. Koncepcja ta napotkała się z ostrym sprzeciwem zarówno kręgów konserwatorsko-archeologicznych (podnosili wartość budynku po kościele Św. Ducha o pięknych sklepieniach późnogotyckich), jak i mieszkańców miasta. Padały kontrpropozycje, m.in. proponowano plac Szczepański (jako mniej oddalony od Rynku).

Ostatecznie jednak 17 czerwca 1886 r. rada miejska Krakowa podjęła uchwałę o lokalizacji teatru na miejscu szpitala św. Ducha (17 radnych głosowało za tą lokalizacją, 15 przeciw, 3 wstrzymało się od głosu; lokalizacja na pl. Szczepańskim upadła głównie z powodu znajdującego się tam wówczas targu). W 1888 r. zburzono szpital, a w 1892 r. kościół.

Do najgłośniej protestujących przeciwko zburzeniu tego ostatniego (znajdował się obok zbudowanego już teatru) należał Jan Matejko, który proponował odrestaurowanie go na własny koszt, jednak miasto odrzuciło jego propozycję. W efekcie bardzo oburzony malarz w maju 1892 r. zwrócił dyplom honorowego obywatela Krakowa i ogłosił, że więcej swoich obrazów wystawiać w Krakowie nie będzie.

Był kościół, jest teatr

Na miejscu kompleksu duchackiego wzniesiono dzisiejszy Teatr im. Juliusza Słowackiego, otoczony obszernym skwerem. Pamiątką po duchakach jest nazwa placu Św. Ducha, utworzonego przy tej okazji po południowej stronie Teatru, oraz mająca jeszcze średniowieczną metrykę nazwa ulicy Szpitalnej (nazywana dawniej także ulicą Św. Ducha). W zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie ma znajdować się jeden z nagrobków niegdyś znajdujących się w kościele, z 1615 r., w kościele św. Tomasza barokowa figura Jezusa Miłosiernego, a w kościele św. Krzyża stalle i renesansowy lawaterz. Od tutejszych duchaków pochodzi także nazwa obecnego krakowskiego osiedla, a niegdyś wsi należącej do tych zakonników - Wola Duchacka.

W Muzeum Historycznym Miasta Krakowa znajduje się zachowany rysunek autorstwa Józefa Brodowskiego z 1841 przedstawiający kościół Ducha Świętego jako skromną barokową świątynię, której fasada flankowana jest podwójnymi pilastrami z trójkątnym przyczółkiem.

Teatr im. Juliusza Słowackiego / Grzegorz Bednarczyk www.jazon.krakow.pl

Źródło: Grzegorz Bednarczyk www.jazon.krakow.pl)

Czytaj także:

• 110 lat tramwaju elektrycznego w Krakowie
• Co nam zostało z tamtych lat...
• Spacerkiem po uliczkach i placach Krakowa: Piasek